با صنایع دستی تبریز آشنا شوید

پرزها در فرش تبریز، براق نیستند و این خاصیت به‌دلیل استفاده از آب شور تبریز برای رنگرزی است. قالیچه و تابلو فرش‌های نفیس و دست‌بافت، گزینه‌هایی عالی برای یادگاری از سفر تبریز هستند. از طرح‌های شناخته شده فرش تبریز می‌توان به مستوفی، اسلیمی ترنج‌دار، اسلیمی لچک‌دار، ترنج، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، میناخانی، طرح درختی، طرح تصویری، طرح باغی یا گلستانی و طرح شکارگاه اشاره کرد.

گلیم و ورنی بافی

گلیم

گلیم بافی یکی دیگر از هنرها و صنایع دستی خطه آذربایجان است که قدمتی طولانی دارد و از پشم، موی بز یا ابریشم بافته می‌شود. گلیم برای پوشاندن دیوار، زمین یا روانداز کاربرد دارد. گلیم سنتی معمولا با رنگ‌های گیاهی و در اندازه‌های مختلف به‌شکل مستطیل بافته می‌شود.

گلیم‌ها معمولا دو رو هستند. بافت گلیم بیشتر در شهرهای میانه، هشترود و مراغه رواج دارد. شاهسون معروف‌ترین نوع گلیم است که طرح‌های بزرگ و برجسته در آن به چشم می‌خورند که این طرح‌ها با نوارهای باریک از هم جدا شده‌اند. در گلیم شاهسون از رنگ‌های ملایم استفاده می‌شود. گلیم‌های بافته شده در میان اقوام مختلف از نظر ظاهر متفاوت هستند.

 ورنی

ورنی یا سوماک، نوعی دست‌بافت خاص از جنس پشم، پنبه، کنف یا ابریشم است که از آن به‌عنوان زیرانداز یا روانداز استفاده می‌شود و به گلیم عشایری نیز معروف است. ورنی نوعی گلیم یک‌رو و بدون پرز است که روی دار عمودی، بدون نقشه و به‌صورت ذهنی، توسط زنان و دختران عشایر و روستایی بافته می‌شود.

ورنی بافی توسط عشایر، بیشتر در فصل قشلاق انجام می‌شود؛ چون فرصت کافی برای استراحت و سکونت دارند. در ورنی بافی از طرح‌های پیچ‌بافی، جناغی و هندسی استفاده می‌شود. چون در بافت ورنی از گره استفاده نمی‌شود، در دسته گلیم‌ها قرار می‌گیرد؛ ولی از نظر طرح، نقشه و ظاهر به قالی شباهت دارد. درمجموع بافت ورنی سخت است و نیاز به تبحر دارد.

ورنی‌های تهیه شده از ابریشم، ظرافت و زیبایی بیشتری دارند. این ورنی‌ها سبک‌تر و کم‌حجم‌تر از نوع پشمی هستند و مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرند. ورنی‌ها در اندازه‌های مختلف و به رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای، سفید، پیازی و آبی روشن یافت می‌شوند. ورنی‌ها برای تهیه پشتی نیز به‌کار می‌‌روند.

جاجیم بافی

جاجیم نوعی دست‌بافت عشایری است که در بافت آن از نخ‌های رنگی و ظریف پشمی و پنبه‌ای یا تلفیقی از پشم و پنبه‌ استفاده می‌شود. جاجیم، بافته‌ای شبیه پلاس و خشن و زبر است که در اثر استفاده مداوم، لطافت بیشتری پیدا می‌کند. جاجیم نوعی زیرانداز یا روانداز دو رو است که پرز ندارد و در میان عشایر به‌عنوان محافظ سرما پرکاربرد است.

تارهای رنگی در بافت جاجیم اهمیت بسیاری دارند. نقوش جاجیم غالبا هندسی هستند. عمده طرح‌های به‌کار رفته در جاجیم، چهار گل، خشتی، پنجه‌ای و گل آفتابگردان هستند که در حاشیه با مثلت‌های دندانه‌دار پر می‌شوند. رنگ‌های پرکاربرد در جاجیم، قرمز، سبز، سیاه و آبی هستند. نوعی جاجیم بدون نقش و نگار نیز وجود دارد که به جاجیم موج معروف است.

رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه‌ ای

هنر باتیک یا چاپ کلاقه‌ای (کلاغه‌ای) در منطقه اسکو آذربایجان رواج دارد و برای تزیین و رنگرزی غیر مستقیم پارچه‌های مختلف استفاده می‌شود. چاپ کلاغه‌ای به‌وسیله مهر یا بدون مهر یا تلفیقی از این دو روش رواج دارد. این نوع چاپ برای تزیین انواع شال و روسری، لباس، کیف، رومیزی، روتختی و تابلو‌های دیواری به‌کار می‌رود.

هنر چاپ کلاغه‌ای از جمله رشته‌های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات زیادی ندارد و با ابزارهای ساده، محصولات زیبا و کاربردی تولید می‌کند. برای این نوع چاپ، طرح را به‌وسیله مهر و ماده‌ مقاوم، همچون صمغ، موم، پارافین یا پیه، روی پارچه می‌اندازند.

در چاپ کلاغه‌ای تار و پود پارچه از واکس پوشیده می‌شود و هر دو روی آن یکسان نقش می‌خورد. رنگ‌های مورد استفاده در این هنر، غالبا گیاهی هستند؛ همچون روناک، اسپرک، پوست انار و زردچوبه. تولیدات این نوع چاپ، جنبه صادراتی نیز دارند و گزینه بسیار خوبی برای تهیه سوغاتی محسوب می‌شوند.

سوزن دوزی

سوزن دوزی یا ابریشم دوزی از صنایع دستی معروف شهر ممقان در ۴۲ کیلومتری تبریز است. سوزن دوزی بیشتر، هنر دست دختران و زنان خانه‌دار است و اوقات فراغت آن‌ها را پر می‌کند. این هنر با نخ ابریشم، برروی پارچه دبیت مشکی یا متقال انجام می‌شود.

سوزن دوزی در گذشته بیشتر برای تزیین نوعی کلاه محلی کاربرد داشت؛ ولی امروزه محصولات متنوعی همچون زيرليوانی‌، کمربند، کفش، کیف، جليقه و رومیزی تولید می‌شوند. سوزن دوزی در واقع نوعی مهارت رودوزی است.

طرح‌های به‌کار رفته در سوزن دوزی معمولا ذهنی و بازتاب فرهنگ، دید و برداشت هنرمند از طبیعت هستند. گل‌ و بوته، عمده نقش‌های سوزن دوزی به شمار می‌روند. این هنر با ابزار ساده‌ای همچون سوزن و انگشتانه انجام می‌شود و محصولی بسیار ظریف و زیبا خلق می‌کند.

سفالگری

بر اساس مدارک تاریخی کشف شده از حدود دو قرن پیش، در مناطق کوزه کنان و زنوز استان آذربایجان شرقی، سفالگری به‌طور گسترده‌ای رواج داشته است. سفال منطقه کوزه کنان از نوع خاک رس قرمز است که در تمام کشور رواج دارد؛ اما سفال زنوز از نوع خاک سفید و منحصر به چند منطقه است.

معدن خاک سفید که دارای ترکیبات کائولن است، در روستای زنوز از شهرستان مرند آذربایجان شرقی، در دامنه کوه آق داغ قرار دارد و این منطقه را به مرکز سفالگری با خاک سفید و سرامیک سازی کشور تبدیل کرده است. تمام مراحل ساخت این سفال‌ها به‌صورت سنتی انجام می‌شود و عمده تولیدات آن بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و قندان است.

پوشش لعابی سفال خاک سفید از نوع بی‌رنگ یا فیروزه‌ای است و نوع فیروزه‌ای آن شهرت جهانی دارد. هنرمندان چیره‌دست این استان با انجام تزئیناتی از انواع نقاشی، برجسته‌کاری، کنده‌کاری و مشبک‌کاری، زیبایی این صنایع دستی را دوچندان می‌کنند. انجام تزیینات سبب بازارپسندی و ارزش‌ افزوده بیشتر تولیدات سفالی می‌شوند.

طراحی سنتی و نگارگری

نگارگری از هنرهای اصیل کشور محسوب می‌شود و یکی از مکاتب آن در ایران، مکتب تبریز است. نگارگری از دوره ایلخانیان در تبریز رونق گرفته است و امروزه از صنایع دستی تبریز به شمار می‌رود. نگارگری توسط رنگ، روی سطوح مختلف مانند کاغذ، بوم یا دیوار انجام می‌شود. این‌گونه طراحی، از گذشته‌های دور در مصورسازی کتب مختلف رواج داشته است. آثار نگارگری زیبا و خلاق هستند و گزینه‌های بسیار خوبی برای یادگاری از این دیار به شمار می‌روند.

سبد بافی

در شهرستان مرند استان آذربایجان شرقی، رشته سبد بافی رونق بسیار دارد. سبد بافی این شهر به‌دلیل قدمت طولانی، در سال ۱۳۹۴ به ثبت ملی رسیده است. تهیه این سبدها به‌عنوان سوغاتی و یادگاری سفر تبریز، از گذشته رونق داشته است. در این نوع سبد بافی از چوب ظریف موسون یا ساقه گندم استفاده می‌شود.

استفاده از رنگ‌های طبیعی در تزئین سبد مرند، از نکات ارزشمند هنر سبدبافی است. سبدها در اندازه‌های مختلف و برای کاربردهای روزانه، همچون حمل نان یا میوه بافته می‌شوند؛ اما امروزه بیشتر جنبه تزئینی و ارزش هنری دارند.

ساقه‌های گندم پس از چیده شدن با آب نرم می‌شوند و سپس برای بافت سبد به کار می‌روند. به‌دلیل وجود مزارع گسترده گندم، این هنر بیشتر در روستای کشکسرای مرند رونق دارد و توسط دختران و زنان خانه‌دار بافته می‌شود تا به اقتصاد خانواده کمک کند.

 قلم زنی روی فلزات

قلم زنی تبریز از صنایع دستی برجسته این شهر محسوب می‌شود. هنر قلم زنی در تبریز اگرچه نکات مشترکی با قلم زنی شیراز و اصفهان دارد؛ اما از سبک و سیاق خاصی بهره می‌برد. این هنر که در واقع کندن نقوش روی اشیا فلزی است، از صنایع دستی اصیل تبریز به شمار می‌رود و ریشه در فرهنگ و آداب منطقه دارد.

هنرمندان قلم زنی در تبریز، صاحب سبک هستند. قلم زنی تبریز تنها با فشار دست و به‌وسیله قلم انجام می‌شود و طرح‌های زیبا، ظریف، خاص و چشم‌نوازی در بروی سطوح فلز ایجاد می‌کند. محصولات تولید شده از این هنر، همچون سماور قلم زنی و تابلوهای قلم زنی شهرت جهانی دارند.

هنر قلم زنی در تبریز روی فلزات مختلفی همچون مس، برنج و نقره انجام می‌شود. همین امر سبب شده است تا همه اقشار، با توان‌های مالی مختلف بتوانند این آثار را تهیه کنند. طرح‌های غالب در قلم زنی تبریزی، اسلیمی، گل و مرغ و ابنیه‌ها هستند. برای شروع کار ابتدا نقش مورد نظر روی فلز طراحی می‌شود؛ سپس به‌وسیله فشار قلم طرح را برجسته می‌کنند.

معرق کاری

رونق هنر معرق کاری، موزاییک سازی یا کاشی معرق در استان آذربایجان شرقی به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. هنرمندان و استادکاران کاشی معرق، ساختمان‌ها و مساجد را با آن تزیین می‌کنند. در تبریز تابلوهای کوچک کاشی معرق تولید می‌شود که برای مصارف تزئینی و تهیه سوغات، بسیار گزینه‌های مناسبی هستند.

منبت کاری

منبت کاری روی چوب از صنایع دستی مهم و شاخص آذربایجان شرقی است. این هنر که در واقع حکاکی و کنده‌کاری روی چوب به شمار می‌رود، برای تزیین اجزای مختلف در آثار تاریخی تبریز استفاده شده است. منبت کاری هنر ظریف و دقیقی است؛ هنری که نیاز به حوصله و ذوق هنرمند دارد و با مواد اولیه ارزان، محصولی ارزشمند را خلق می‌کند. نقش و نگارهای پرکاربرد در این هنر، اسلیمی، ختایی و گل و مرغ هستند.

تابلوهای ترام سنگ

تابلو‌های ترام سنگ از صنایع دستی جدید و با ارزش تبریز هستند. در این تابلوها معمولا تصاویر اشخاص معروف و محبوب به‌وسیله سنگ‌های ریز طراحی می‌شوند. در پارک مفاخر تبریز نمونه‌های برجسته‌ای از این هنر دیده می‌شود. طراح و مبدع این هنر خلاقانه فردی به نام «صابر اصغری» است. این تابلوها، اثرهای هنری خاص و بادوامی هستند که بسیار مورد استقبال مسافران و گردشگران قرار گرفته‌اند.

 زیورآلات سنتی

زیورآلات سنتی از جمله صنایع دستی معروف و محبوب تبریز به شمار می‌روند. زیور آلات سنتی در تبریز علاوه بر طلای عیار بالا، از نقره و طلای با عیار پایین نیز ساخته می‌شوند تا اقشار مختلف بتوانند آن را تهیه کنند. تولید این صنایع دستی هفت مرحله دارد که توسط افراد حاذق و هنرمند انجام می‌شود.

آثار چشم‌نواز هنر اصیل و ارزشمند ساخت زیورآلات در تبریز در بازهای سنتی و مدرن آن به فروش می‌رسد. این زیورآلات ظریف و زیبا دارای جایگاه ویژه، میان اهالی تبریز هستند و یک یادگاری نفیس برای هر گردشگری به شمار می‌روند.

نقره سازی و نقره کوبی

نقره سازی

صنعت نقره سازی از گذشته در تبریز رواج داشت. این هنر در سال ۱۹۱۵ میلادی از ترکیه به ایران آمده است. تولیدات نقره سازی اغلب زیورآلات، ظروف کاربردی و تزئینی، آینه و شمعدان و قاب عکس هستند. تولیدات نقره در تبریز، با کیفیت ممتاز، توسط هنرمندان چیره دست ساخته می‌شوند.

نقره کوبی

نقره کوبی و کنده‌کاری روی نقره از هنرهای رایج تبریز هستند که مهر اصالت آثار و تولیدات صنایع دستی را از سازمان یونسکو دریافت کرده‌ است. نقره کوبی عمدتا روی تسبیح انجام می‌شود. دانه‌های این نوع تسبیح از هسته میوه آووکادو، آبنوس و صندلوس است که در زبان عامیانه به آن کشکول می‌گویند. این دانه‌ها سوراخ‌کاری و سپس نقره خالص در آن‌ها زده می‌شود.

نقره کوبی علاوه بر تسبیح، روی اشیای دیگر همچون تابلو، عصا، پیپ، پایه فندک و استکان نیز انجام می‌شود. این هنر در واقع شاخه‌ای از صنعت قلم زنی و از صنایع دستی ظریف تبریز است. در گذشته هنر نقره کوبی روی اشیاعی همچون شمشیر و زره انجام می‌شد؛ ولی امروز تلفیق این هنر با چوب، سبب بازار پسندی بیشتر آن شده است.

صنایع دستی تبریز را از کجا تهیه کنیم؟

تهیه سوغات، به‌ویژه صنایع دستی شهرهای مختلف توسط گردشگران، سبب رونق و جان گرفتن هنرهای اصیل و ارزشمند است و بسیار اهمیت دارد. گشت و گذار در بازارهای سنتی و مدرن شهرهای مختلف، خود جنبه تفریح دارد و از جاذبه‌های سفر به شمار می‌رود. در ادامه می‌خواهیم به مهم‌ترین مراکز خرید صنایع دستی تبریز اشاره کنیم.

بازار بزرگ تبریز

بازار بزرگ و سنتی تبریز که با مساحت حدود یک کیلومتر، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده سنتی جهان است، مقصد اصلی گردشگری و خرید در شهر تبریز به شمار می‌رود. این بازار وسیع در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و قدمت زیادی دارد.

نقشه شهر تبریز و هسته مرکزی آن به‌صورت یک چهارضلعی طراحی شده است که بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی قرار دارد. معماری خیره‌کننده این بازار، توجه هر هنردوستی را به خود جلب می‌کند. بازار بزرگ و سنتی تبریز از بازارچه‌‌ها، تیمچه‌‌ها، سراها و کاروان‌سراهای متعدد تشکیل شده و حدود ۴۰ صنف مختلف را در خود جای داده است.

بازار سنتی تبریز از شرق به عمارت‌های عالی قاپو، از غرب به مسجد جامع و از شمال به رودخانه مهران رود می‌رسد. راسته‌های اصلی بازار بزرگ تبریز، توسط راسته‌‎های فرعی به هم متصل شده‌اند و در فضای بین آن‌ها، تیمچه‌ها و سراها قرار دارند.

بازار کفاشان

بازان کفاشان یا باشماخجی بازار، مهم‌ترین مرکز دوخت و عرضه انواع کفش دست‌دوز تبریز است که در بازار سنتی تبریز قرار دارد. این بازار از خیابان دارایی شروع می‌شود و تا مقابل مسجد مقبره در راسته بازار جدید ادامه پیدا می‌کند. در بازار کفاشان برای هر سلیقه و توان مالی، کفش‌های مناسبی پیدا می‎‌شود.

خانه سفال تبریز

تاسیس موزه زنده و خانه سفال در تبریز، نقش مهمی در آشنایی و ترویج این هنر میان گردشگران داشته است. این موزه مهم‌ترین مرکز ارائه سفال شهر تبریز است. موزه سفال در یکی از خانه‌های قدیمی به نام خانه علوی تبریز مستقر شده و در واقع یک نمایشگاه دائمی آموزش، تولید و فروش سفال است.